Hai triệu doanh nghiệp đã lộ diện

“Mỏ vàng” doanh nghiệp

Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV sáng 19.6 cho biết hiện có khoảng 5,2 triệu hộ kinh doanh (HKD) đang hoạt động. Nhiều HKD có doanh thu hằng năm lớn không kém, thậm chí lớn hơn doanh nghiệp (DN) nhưng chưa “lên DN”. Trên thực tế, tình trạng này đã được nhắc đến rất nhiều trong nhiều năm qua. Số liệu cụ thể từ Bộ Tài chính cũng nêu rõ trong năm 2024, có 860 HKD đạt doanh thu từ 30 tỉ đồng trở lên, tập trung chủ yếu ở khu vực Hà Nội và TP.HCM. Còn với doanh thu trên 10 tỉ đồng/năm thì có thêm 430 HKD đang hoạt động ở nhóm thương mại, dịch vụ và 221 hộ trong lĩnh vực nông – lâm – thủy sản, công nghiệp, xây dựng có doanh thu trên 3 tỉ đồng/năm.

Đặc biệt có 5 HKD ghi nhận doanh thu trên 200 tỉ đồng mỗi năm, hoạt động trong các lĩnh vực như bán lẻ thủy sản, thực phẩm, dược phẩm, giáo dục và nông sản. Trong đó có hộ bán buôn thực phẩm tại địa bàn Chi cục Thuế khu vực III (Hải Phòng, Quảng Ninh) có doanh thu năm 2024 gần 360 tỉ đồng và một hộ bán lẻ thủy sản tươi sống tại địa bàn Chi cục Thuế khu vực XI (Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị) đạt doanh thu năm 2024 gần 560 tỉ đồng. Doanh thu lên đến mức hàng trăm tỉ đồng là bỏ xa nhiều DN, thậm chí cả các DN đại chúng và đang đăng ký, giao dịch trên sàn chứng khoán.

Trên đây chỉ là số liệu được thống kê cũ. Việc thực hiện quy định các HKD bán lẻ trong một số ngành nghề, có doanh thu trên 1 tỉ đồng/năm phải xuất hóa đơn từ máy tính tiền kết nối với cơ quan thuế thì doanh thu thực tế khả năng sẽ lớn hơn nhiều. Đã có trường hợp cơ quan thuế phát hiện doanh thu của HKD lên đến 30 tỉ đồng, 50 tỉ đồng do phát hiện từ hóa đơn bán hàng của đối tác cung cấp cho HKD…

Luật sư Trần Xoa, Giám đốc Công ty luật Minh Đăng Quang, cho rằng khi bỏ thuế khoán, triển khai đồng loạt phương pháp kê khai đối với HKD, cá nhân kinh doanh thì nhiều hộ sẽ bộc lộ doanh thu lớn hơn trước đây. Các HKD có hàng chục tỉ đồng doanh thu mỗi năm lên DN sẽ có nhiều cái lợi hơn vì tất cả những chi phí hoạt động như thuê nhà, thuê nhân viên, giá đầu vào… sẽ được trừ trước khi tính thuế, trong khi HKD phải nộp thuế trên tổng doanh thu. Hơn nữa, DN làm ăn có lời mới tính 20% thuế trên phần thu nhập, còn HKD thì không biết lời hay lỗ đều phải đóng thuế.

Hiện nay, khi thực hiện quy định xuất hóa đơn từ máy tính tiền kết nối với cơ quan thuế, việc một số HKD, cá nhân kinh doanh từ chối nhận tiền chuyển khoản, sử dụng tài khoản không chính chủ hay không xuất hóa đơn khi bán hàng chỉ là những trường hợp đối phó nhỏ lẻ để né thuế, né kiểm tra hàng hóa tồn không nguồn gốc. Nhưng ngành thuế có rất nhiều giải pháp để xác định doanh số thực. Vì thế theo các chuyên gia, các HKD sẽ cân nhắc chuyện trở thành DN vì lợi hơn. Đó chính là mỏ vàng cho mục tiêu 2 triệu DN vào năm 2030 mà chúng ta đặt ra.

Hàng loạt chính sách hỗ trợ DN

TS Nguyễn Xuân Thành, Giảng viên cao cấp Trường Chính sách công và quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam, phân tích HKD có doanh thu lớn thì tiền thuế đóng dựa trên mức doanh thu càng cao. Với loạt chính sách ưu đãi lúc này, sẽ có nhiều HKD chọn hình thức “lên DN” hơn. Chẳng hạn, trước đây các HKD thường lo ngại gánh nặng thuế và chi phí tuân thủ, nay Nghị quyết số 68 của Bộ Chính trị đã mở ra nhiều cơ chế ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho HKD. Đặc biệt là bãi bỏ lệ phí môn bài, miễn thuế thu nhập DN cho DN nhỏ và vừa trong 3 năm đầu thành lập nhằm khuyến khích HKD chuyển đổi thành DN chính thức. Hơn nữa, Nghị quyết 198 của Quốc hội cũng chi tiết hàng loạt chính sách ưu đãi cho DN về việc kiểm tra, thanh tra không quá 1 lần trong năm, xử lý nghiêm các hành vi lợi dụng thanh kiểm tra để gây khó, nhũng nhiễu DN, HKD; không phân biệt các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế trong chính sách phân bổ nguồn lực, tài sản, tài nguyên, công nghệ, dữ liệu; chuyển mạnh tiền kiểm sang hậu kiểm…

Bên cạnh đó, luật Thuế thu nhập DN (sửa đổi) vừa được Quốc hội bấm nút thông qua cũng bổ sung hàng loạt chính sách ưu đãi cho các DN nhỏ và vừa. Việc này dự báo cũng tạo “cú hích” cho nhiều HKD “lên đời” thành DN. Cụ thể, luật sửa đổi quy định ưu đãi thuế cho DN ở nhiều mức khác nhau là 10%, 15% và 17%. Trong đó, thuế suất 10% trong 15 năm sẽ áp dụng cho đầu tư dự án mới với một số ngành nghề như ứng dụng công nghệ cao, đầu tư mạo hiểm, sản xuất sản phẩm phần mềm, an toàn thông tin mạng, công nghiệp hỗ trợ, sản xuất năng lượng tái tạo, năng lượng sạch, bảo vệ môi trường; nhà máy nước, điện; dự án đầu tư mới tại khu công nghệ cao, khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, khu công nghệ số tập trung; dự án đầu tư mới tại khu kinh tế nằm trên địa bàn ưu đãi thuế. Ngoài ra, DN thuộc ngành nghề nuôi trồng lâm sản, chế biến nông thủy sản, giáo dục đào tạo, y tế… cũng được áp mức thuế suất thuế thu nhập DN 10%…

ẢNH: Đ.N.T

Đặc biệt, nhằm thể chế hóa Nghị quyết số 57 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, luật Thuế thu nhập DN (sửa đổi) đã bổ sung nhiều chính sách tạo thuận lợi cho hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số.

Ông Đậu Anh Tuấn, Phó tổng thư ký, Trưởng ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp VN (VCCI), người từng nhiều lần kiến nghị nên miễn thuế thu nhập cho DN trong 3 năm đầu để khuyến khích các HKD thành lập DN, cho rằng chính sách miễn thuế cho DN mới, DN nhỏ là đúng đắn; giúp khơi dậy tinh thần khởi nghiệp, khích lệ HKD chuyển đổi thành lập DN rất lớn. “Các chính sách khuyến khích thành lập DN ngày càng cởi mở và mang tính đột phá nhiều hơn. Hy vọng càng nhiều DN nhỏ hoạt động bài bản thì VN sẽ có thêm nhiều DN vừa và lớn trong tương lai, để khu vực này thực sự trở thành động lực quan trọng nhất của nền kinh tế. Song song với chính sách ưu đãi thuế, các chính sách về kế toán, tài chính theo hướng đơn giản và thân thiện cần được chú ý, qua đó giúp số DN khởi nghiệp hoặc chuyển đổi tăng trong thời gian tới”, ông Đậu Anh Tuấn nhấn mạnh.

Giải quyết triệt để “nỗi sợ” lên đời DN của HKD

Dù đã có nhiều chính sách ưu đãi cho DN tư nhân, đặc biệt DN nhỏ và vừa, nhưng thực tế các HKD vẫn e dè và có tâm lý không muốn chuyển lên mô hình DN. Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng nêu trước Quốc hội 3 lý do cho câu chuyện này. Đó là chi phí tuân thủ pháp luật giữa HKD và DN vẫn còn khoảng cách lớn, trong đó chi phí tuân thủ pháp luật của DN lớn hơn rất nhiều. HKD chưa nắm rõ các quy định pháp luật về DN, chưa quen việc quản lý sổ sách kế toán, do đó ngại chuyển đổi. HKD được áp dụng thuế khoán, các chế độ sổ sách, hóa đơn chứng từ kế toán đơn giản hơn so với DN. Do đó, để chuyển đổi HKD, ngoài việc hoàn thiện khung pháp lý để thu hẹp tối đa khoảng cách về quản trị và chế độ kế toán giữa hai khu vực, giải pháp quan trọng là nâng cấp hạ tầng kỹ thuật số để thực hiện chính sách bỏ thuế khoán từ đầu năm 2026. Đây chính là giải pháp căn cơ để minh bạch hóa hoạt động của các HKD và thúc đẩy kinh doanh chuyển đổi sang mô hình DN. Ngoài ra, có các chính sách hỗ trợ thuế thu nhập DN 3 năm, bỏ lệ phí môn bài, cung cấp miễn phí nền tảng số, phần mềm kế toán…

TS Nguyễn Minh Thảo, Trưởng ban Nghiên cứu môi trường kinh doanh và năng lực cạnh tranh (Viện Nghiên cứu chính sách và chiến lược), thừa nhận hệ thống kế toán hiện nay vẫn khá phức tạp khiến ít HKD cá thể mặn mà với việc lên DN, trừ khi việc chuyển đổi là bắt buộc để đáp ứng các yêu cầu như phát hành hóa đơn điện tử hay tham gia vào các hoạt động thương mại quốc tế. Để giúp HKD tự tin và chủ động chuyển đổi, nên chăng có quy định áp dụng chế độ kế toán đơn giản, thuận tiện hơn, phù hợp với từng quy mô DN, sẽ tạo động lực lớn hơn cho việc chuyển đổi.

Ngoài ra, TS Nguyễn Minh Thảo đề xuất cần sớm cụ thể hóa nghị quyết hỗ trợ DN liên quan các quy định về kiểm tra, thanh tra, hậu kiểm…; qua đó tạo động lực cho khởi nghiệp, chuyển đổi. Bà Thảo phân tích: Nghị quyết 198 tháo gỡ gánh nặng thanh kiểm tra đối với DN là rất hay. Cùng một nội dung quản lý nhà nước, nếu đã tiến hành thanh tra hoạt động của DN, HKD thì không thực hiện kiểm tra; và ngược lại đã kiểm tra thì không thanh tra nữa, trừ trường hợp có dấu hiệu vi phạm rõ ràng. Nếu thực hiện tốt thì sẽ giảm đi một gánh nặng lớn đối với DN. Thứ hai, nên ưu tiên việc hậu kiểm giúp nâng cao tính tuân thủ của DN. Tức là, nếu DN đáp ứng được các yêu cầu pháp luật thì cứ chủ động thực hiện, còn cơ quan nhà nước sẽ tiến hành kiểm tra sau đó. Việc áp dụng hiệu quả chính sách ưu tiên hậu kiểm sẽ giảm tải cho bộ máy hành chính, vừa thúc đẩy DN tuân thủ pháp luật tốt hơn.

“Nếu cứ chọn DN lớn để thanh, kiểm tra thì đi ngược với logic của quản trị rủi ro. Nghị quyết 68 quy định miễn kiểm tra thực tế với DN tuân thủ tốt, thì mỗi một lĩnh vực phải có những tiêu chí khác nhau để đo lường thế nào là DN tuân thủ tốt. Một số lĩnh vực như thuế đã áp dụng cách tiếp cận này. Tuy nhiên, nhìn chung phần lớn các cơ quan thanh tra chuyên ngành vẫn chưa xây dựng được hệ thống tiêu chí cụ thể để đánh giá rủi ro hoặc mức độ tuân thủ của DN”, TS Nguyễn Minh Thảo nhấn mạnh.

TS Nguyễn Quốc Việt, Trường ĐH Kinh tế (Đại học Quốc gia Hà Nội), đánh giá: Các chính sách hỗ trợ DN hiện hành như miễn giảm thuế ban đầu, đơn giản hóa thủ tục có thể chưa đủ hấp dẫn để thúc đẩy HKD chuyển đổi thành DN. Họ vẫn e ngại các quy định pháp lý, thuế má phức tạp hơn khi trở thành DN, cũng như chi phí tuân thủ tăng lên (chi phí kế toán, bảo hiểm xã hội, kiểm toán…). Vì vậy, các HKD cần “lợi ích kinh tế thiết thực” hơn là chỉ “tuyên truyền kêu gọi”. Bên cạnh rào cản về thủ tục, nhiều HKD có tâm lý “ngại lớn”, ngại quản lý phức tạp hơn, ngại các quy định về lao động, bảo hiểm xã hội. Việc chỉ đơn thuần đơn giản hóa thủ tục thuế có thể chưa đủ để giải quyết rào cản tâm lý này. Các cơ quan quản lý cần có các chương trình tư vấn, đào tạo về quản trị DN cho HKD, cá nhân kinh doanh. Ngoài ra, ngay cả các DN siêu nhỏ vẫn bị hạn chế về khả năng tiếp cận nguồn vốn và thị trường nên HKD chưa thấy được lợi ích rõ ràng. Vì vậy cần có chính sách hỗ trợ mạnh mẽ về tín dụng hoặc kết nối thị trường cho nhóm DN siêu nhỏ, DN mới thành lập để tăng thêm động lực khuyến khích HKD lớn chuyển sang mô hình DN.

Ước tính, cứ khoảng 10% trong số HKD hiện nay chuyển đổi thì đã có khoảng 500.000 DN, và mục tiêu 2 triệu DN vào năm 2030 hoàn toàn có thể thực hiện được. Vì vậy, cần giải quyết hiệu quả những nỗi lo ngại của các HKD để họ tự nguyện chuyển đổi thành DN, hoạt động hiệu quả hơn trong chiếc áo mới.